Lazarao Maikling Kuwento)

Lazaro

Ni Allan A. Ortiz

(Paalala: Kung gagamitin ang artikulo ay kailangang humingi ng pahintulot sa Abiva Publishing House at makipag-ugnayan  sa awtor G. Allan Ortiz allanalmosaortiz@gmail.com)

            (1) Mabilis ang pagtakbo ng mga sasakyan sa lansangan ng Maynila. Kabi-kabilaan ang mga busina ng nag-uunahang jeep na kumukuha ng pasaherong kalalabas lamang sa mga unibersidad at trabaho. “Tigil!” Ang malakas na sigaw sa di kalayuan kasunod ng makas na silbato ng pulis. Nagulat ang ilang mga taong nag-aabang, namimili sa bangketa sa pagdaan ng tumatakbong lalaking may bitbit na kung ano na kanyang tangan-tangan. Kasunod ang pulis na humahangos kasama ang ilan sa mga lalaking naka-uniporme na may hawak na pamalo at batuta. Parang isang eksena sa bibliya nang hawiin ni Moses ang dagat pula ang pagbuka ng tao sa makipot na lansangan na tila inutusan na humawi ang tao.

            (2) Sa lansangang sinuotan ng lalaking mabilis ang pagkaripas na di alintana kung sino ang kanyang mababangga sa karamihan ng mga taong naglalakad, namimili, nag-uusisa, nagtitinda sa gilid mg malaking gusali. Iinut-inot na lumalakad ang matanda na walang sapin sa paa na nangigitim sa dumi ng lansangan kanyang dinaraanan at namumutok ang mga balat nito. Tangan niya ang tungkod na may pulupot na plastik na may laman na hindi mo mawari kung ano. Biglang bumulaga ang lalaking hinahabol ng pulis at ilang tanod sa matandang natutong na ang balat sa init ng haring araw at kulubot na balat, payat at waring hindi pa kumakain. Bumulagta sa daan ang matanda maging ang lalaking hinahabol. “Hahara-hara ka matanda!” sabi ng lalaki. Walang sinabi ang matanda kundi ungol na ramdam mo sa iyong puso ang sakit na natamo sa pagkakabagsak sa sahig. Malamlam ang mata ng matanda na tumingin sa lalaki. Tumayo at iniwan sa matanda ang bitbit nitong bagay sa plastik na nasa tungkod ng matanda na nabitawan nito na bumagsak malapit sa kinatatayuan ng binata. Prrrrttt! “Tigil!” papalapit na ang yabag ng sapatos ng mga humahabol. “Babalikan kita tanda.” Sabi ng lalaki sabay karipas ng takbo at sumuot sa isang eskinita. “Habulin n’yo si Marcos!” Habulin n’yo ang magnanakaw na si Marcos!”

            (3) Lumapit ang isang babaeng estudyante sa matandang nakasalampak pa rin sa daan. “Tatang may masakit po ba sa katawan n’yo?” sabi ni Ligaya. “ Ineng manhid na ang katawan ko sa mga bagay na ito” tugon ng matanda ngunit bakas sa mukha nito ang sakit na nanunuot sa kalamnan nito. Itinayo ni Ligaya ang matanda. “Sanay na ako sa ganitong buhay. Ang mamuhay kasama ang masasamang loob sa lansangang ito,” ang saysay ng matanda. Ang mga mata ni Ligaya ay waring nagtatanong kung bakit nasambit ng matanda ang ganoon. “Tatang kumain na po ba kayo?” Tumingin ang matanda sa mga mata ng babaeng tumulong sa kanya.

            (4) “Kain tayo sa labas sagot ko” ang yaya ni Lazaro sa mga kaibigan. “ Saan ninyo gustong kumain?” tanong ni Lazaro. “Bahala ka na, tutal ikaw naman ang sagot.” sagot ng kaibigan. Saan galing ang pera mo Lazaro at manlilibre ka na naman sa amin? tanong ng isa. “Binigyan ako ng Daddy ko ng pera kasi iiwan niya na naman nila ako dahil may business trip sila sa Amerika ni mommy. Habang wala sila mag-eenjoy muna ako.” ang masayang sambit ni Lazaro. “Paano iyan may klase tayo kay Prof. Rajo malapit na ang finals?” paalala ng kaibigan. “Akong bahala basta kumain muna tayo sa labas tapos nood tayo ng sine.”

            (5) Makalawang araw ng paggala ni Lazaro kasama ang kaibigan, tumambad sa kanya ang balita na bumagsak ang isang eroplano patungo ng Amerika na lulan ang kanyang mga magulang. Hindi malaman ni Lazaro ang gagawin. Kahit na naiwan sa kanya ang lahat ng ari-arian ng kanilang pamilya, hindi niya ito inalala. Huminto na siya sa pag-aaral at lagi siyang lasing, at nagsasaya gabi-gabi kasama ang mga barkada, mga babae maging ang malulong sa bawal na gamot ay naranasan niya. Nagising na lamang si Lazaro na wala na sa kanya ang lahat. Walang malapitan si Lazaro. Lahat ng kanyang kaibigan ay iniwan siya sa gitna ng kanyang mabigat na suliranin. Nagpagala-gala siya sa Quiapo. Natutuhan niyang sumamasa mga palaboy sa lansangan. Nakasama siya sa mga pandurukot sa mga mamimili at nagsisimba rito. Lahat ng kanyang nakukuha sa pagnanakaw ay binibili niya ng bawal na gamot upang matugunan ang tawag ng kanyang pangangailangan. Minsan na rin siyang nakulong at nakalaya.

            (6) Nagsara na ang lumang sinehan sa tabi ng simbahan. Dumami na ang gusaling paupahan para sa mga tindahan para sa mga parokyano na dumarayo pa mula sa malayong lugar upang makamura sa mga bilihin. Ang dating marungis, mapanghi at madilim na lagusan na dinaraanan ng mga tao sa ilalim ng lansangan ay kakikitaan nang liwanag at sa bawat sulok ay mga maliliit na tindahan. Ang lansangan sa gabi na nababalutan ng takot dahil sa walang liwanag na galling sa mga poste ng kuryente, ngayo’y makukulay na ilaw ang nakatirik sa bawat kalye at eskinita, ang mundo ni Lazaro.

            (7) Isang pangkat ng lalaki ang sumalakay sa isang bangko, di kalayuan sa simbahan ng Quiapo, at kinamal ang lahat ng salapi. Mabilis ang operasyon ng grupo ng mga lalaki kabilang si Lazaro. Agad na rumispundi ang mga maykapangyarihan. Nagkagulo sa loob ng bangko matapos patayuin ang ilan sa mga bihag sa isang sulok ng bangko malapit sa opisina ng punong kahera at ang ilan ay pinatayo ni Lazaro. Napansin niyao ang isang matandang babae na kakikitaan ng takot sa kanyang mga mata. Natigilan siya nang mapansin na nahihirapan sa paghinga ang matanda. “Sino ang kasama ng matandang ito?” tanong ni Lazaro. Walang sumagot sa mga bihag nila. Makikita sa mga mata ni Lazaro ang habag sa matandang babae. “Anong nangyayari rito?” tanong ng kasamang hawak ang isang baril. Walang nasabi si Lazaro. “Maawa kayo sa amin. Maawa kayo sa matanda.” Nagmamakaawang sabi ng kahera ng bangko.

            (8) Bratatatat… sunod-sunod na putok ang umalingawngaw na nanggaling sa labas ng gusali. Plakda sa sahig ang kasamahan na nakipagsabayan din ng putok sa mga pulis. Kita ni Lazaro ang paglagot ng hininga ng kasamahan kasabay ang paghabol ng hininga ng matanda na hawak ng ilan sa mga nabihag at tila papel ang kamay na bumagsak sa sahig. Nakatayo lamang si Lazaro na butil-butil ang pawis sa noo. Mabilis ang mga pangyayari sa loob. Nakita na lamang ni Lazaro ang saril na ang kamay ay nakahawak sa istaked.

            (9) Matagal na panahon ang inilagak ni Lazaro sa madilim at masikip na silid kasama ang ilang mga taong nahatulan gaya ng sa kanya. Muling bumalik sa kanya ang mga nakaraan matapos ipagkaloob sa kanya ang parol. Mahina na ang katawan ni Lazaro. Wala na siyang uuwian tanging ang magulong lansangan ng Quiapo. Kinain na ng panahon ang kanyang katawan. Palaboy na si Lazaro. Mula sa mga limos ng mga tao ang kanyang natatanggap dahil sa habag sa kalagayang nakikita sa kanya.

            (10) Nag-aagaw na ang dilim at liwanag. Nagsisimula ng kumutitap ang mga ilaw dagitab. Tila pusikit ng umaga ang makikita sa langit. “Tatang, saan po ba kayo nakatira at ihahatid ko na po kayo? yaya ni Ligaya sa matanda. “Dito ako nakatira. Ito ang aking tahanan. Wala akong uuwian kundi ang lansangang iyong dinaraanan” sabi ni Lazaro. Nakita ni Ligaya sa mata ng matanda ang lungkot na wari ipinadarama sa kanyang puso ang kirot nang nakalipas ng matanda.

            (11) Sa kanilang pagliko sa panulukan patungo sa Ongpin, bumulaga sa kanila ang isang lalaki. “Nasa’n matanda ang pera ko? sabi ni Marcos. Natakot ang dalaga kay Marcos na nilapitan ang matanda. “Anong gagawin mo kay Tatang?" wika ni Ligaya ng may takot. Itinulak ni Marcos ang dalaga at kinuha ang tungkod ng matanda at kasabay ng pagbagsak ng katawan sa lansangan. Habang kinakalkal ang plastic na nakatali sa baston ng matanda, hinampas ni Ligaya ang lalaki ng kahoy na nakuha niya sa tabi ng bangketa.  Nagulat lamang ang lalaki sa naramdamang hampas sa kanyang likuran. Sumigaw si Ligaya. Hinalbot ni Marcos ang buhok ng dalaga, ramdam sa mukha nito ang sakit na unti-unti niyang nararamdaman mula sa anit ng kanyang buhok na nanunuot sa kanyang nanginginig na kalamnan. “Huwag mo siyang gagalawin. Ako ang sadya mo, wala siyang kinalaman.” sabi ni Lazaro na ang paos na tinig na pinilit lamang ilakas. Hindi siya pinakinggan ni Marcos. Kinuha niya ang kanyang tungkod at buong lakas niyang hinampas ang hita ng lalaki. Napaluhod ang lalaki at nabitawan si Ligawa. Hinampas pang muli sa ikalawang pagkakataon ni Lazaro ang lalaki ngunit nahuka nito ang hampas ng matanda. Dahil sa kahinaan, nagawang agawin ang tungkod sa kanya.

(12) Muling nagpaalam na ang haring araw. Naghari na ang kadiliman at pinalitan ng liwanag na nagmumula sa mga gusali sa paligid at ilaw dagitab ng mga kainan na umaakit sa mga parokyano.  Kasabay ng paglakbay ng alingawngaw na sigaw ng isang dalaga na sumasabay sa ingay ng mga sasakyan na naglipana sa kalawakan ng Maynila at ang paglakbay ng isang diwa patungo sa kanyang kaligayahan kung saan niya nakamtan ang kanyang hinahanap na kapayapaan.  

Paggamit ng Social Media: Nakabubuti nga ba?

Paggamit ng Social Media: Nakabubuti nga ba? 

(Paalala: Kung gagamitin ang artikulo ay kailangang humingi ng pahintulot sa Abiva Publishing House at makipag-ugnayan kay Bb. Sofie Gerong, Manager, Book Development Department, ABIVA PUBLISHING HOUSE, INC.

851 G. Araneta Avenue, 1113 Quezon City Office: (632) 7120245 local 228, Mobile: 0920-9777998) 

      Sa kasalukuyan, ang panahon ay tinatawag na Information Age kung saan mabilis na nakukuha ang impormasyon sa pamamagitan lang ng isang klik sa computer o smart phones. Ang ganitong kaganapan sa mundo ay bunga ng teknolohiya upang mapabilis ang kalakaran sa mundo, telekomunikasyon, komersyo, negosyo, transportasyon at marami pang iba gamit ng internet. Sa pamamagitan nito pinaliit ng tao ang mundo na kaya na nitong mahawakan sa kanyang mga palad. Sa kapangyarihan na ibinigay sa tao dala ng produkto ng teknolohiya, maraming tao ang nahilig sa paggamit nito.

     Halos kalahati ng populasyon ng mundo o 3.75 billyon ay gumagamit ng internet ayon sa ulat sa "Digital in 2017 Global Overview." May 8% taon sa taon ang pagtaas ng paggamit ng internet sa buong mundo. Sa Pilipinas, na may 103 milyong populasyon, 60 milyon o 58% ng kabuoang populasyon ay gumagamit ng internet. Nasa 50% ng global internet penetration na bahagya lamang sa bahagdan ng China at Vietnam (53%) kung saan ang nangunguna ay ang Estados Unidos (99%).   

     Ang Pilipinas nasa 15 puwesto sa 20 bansang may mataas na bilang ng paggamit ng internet sa buong mundo batay sa tala noong Hunyo 2017 ayon sa internetworldstat.com. Naglalaan ng 8 oras at 59 na minuto ang isang Pilipino sa bawat araw sa paggamit ng internet na mas mataas pa sa mga bansang Brazil, Thailand, Indonesia at Japan. Ito ay pinagsamang paggamit ng mobile at desktop. 

       Noong 2019, sa ginawang sarbey ng Social Weater Station sa unang quarter ng taon, 21% na tinatayang nasa 13.9 milyong indibidwal na Pilipinong nasa wastong edad (adult) ang gumagamit ng Facebook para sa pagbabasa ng balita. Kalahati o nasa 49% ng nasabing bilang ay nasa kolehiyo at nagtapos ng sekondarya, 37% ay nagtapos ng elementarya at 36% ay mga hindi nakapagtapos ng elementarya. 99% na tinatayang nasa 30.3 milyong  Pilipinong na nasa wastong gulang ay gumagamit ng internet at may Facebook account. Ito ay halos kapantay ng kabuoang bilang ng populasyn mga nasa wastong eded (adult)na 45% na tinatayang nasa 40.5 milyong indibidwal.  

     Isang produkto ng Information Age ay ang social media. Nilikha ito upang mapabilis ang komunikasyon ng tao saang panig ng mundo. Sa buong mundo may 2.789 billion ang gumagamit ng social media sa lahat ng uri ng platforms – 37% ng populasyon ng mundo. Ang platform ay paggamit ng mga pooksapot o website at mga online applications upang magbahagi ng mga parehong kagustuhan o interes gaya ng pag-awit, pagsusulat ng blog at iba pa. Ang nangungunang platform ay Facebook na may 1.871 billion na tao ang gumagamit kasunod ang WatsApp at Facebook Messanger. Sa Pilipinas may 58% na may buwanang paggamit ng malalaking social media sites katumbas ng 37% ng paggamit nito sa buong mundo.  Sa madaling sabi na ang mga Pilipino ay adik na sa paggamit ng paggamit ng mga social media. Subalit tila hindi batid ng nakararami ang halaga, at paraan ng paggamit ng social media.

     Sinasabi na ang paggamit ng social media sites ay upang mabingyang kabatiran ang mga tao sa mga nangyayari sa buong mundo. Subalit ito nga ang pagkakaunawa ng mga tao sa paggamit nito?

     Mapapansin sa Pilipinas na ang nilalaman ng Facebook ng isang subscriber ay patungkol sa kanyang sarili. Ibinabahgi niya ang mga pangyayari sa kanyang sarili – mula sa umaga paggising hanggang sa pagkain, mga nararamdamang emosyon sa bahay, trabaho, pamahalaan, lalo na sa pag-ibig. Samahan pa ng mga larawan at video na ina-upload na bibigyan ng mga reaksyon ng netizens at komento. Malamang ay nais ng tao na mapansin sa buong mundo upang sumikat at makilala gaya ng mga internet sensations na ngayon ay kilala nang singer, artista o celebrity.

     Bukod pa sa mga ganitong pangyayari sa social media world ay ang pagbibigay ng mga komento ng tao sa sarisaring mga uri ng mga inilalabas na impormasyon, usapin sa politika, pag-ibig, hinahangang artista. Nariyan pa ang pagbabahagi ng mga maling ulat o impormasyon na pinaniniwalaan ng nakararami na nagdudulot ng kaguluhan. Indikasyon lamang nito na mahina ang mga tao sa pagbabasa at pagbeberipika ng katotohanang impormasyong nababasa sa internet.  Samahan mo pa ng mga netizens na makikipag-away sa iyo dahil sa tumataliwas ka sa kanilang pinaniniwalaan lalo na kung ang ibinibigay na komento ng mga concerns netizens ay itama ang mga inilalagay sa mga platforms na ito. Naging daan ito para sa isang nangungunang suliranin pagdating sa social media ang cyber bullying.

     Sa blog ni Kyle Tsakiris, isang pang-global na usapin ang responsableng paglalagay ng larawan sa social media. Ang paglalagay ng larawang ito ay may kinalaman sa photojournalism at pagpapataas ng kabatiran sa lahat sa mga nangyayari sa mundo. Gaya na lamang ng larawang inilalagay na may kinalaman sa usapin ng global warming, krisis sa mga refugee, racism o kapootang panlahi at marami pang iba. Dahil sa walang kaalaman ang nakararami sa usapin ng photojournalism nagpapakita lamang ang mga imaheng ito ay walang halaga kaysa sa sa isang narsisitikong uri ng moralismo sa mga Kanluraning bansa at sa iba pang na hiwalay mula sa aktuwal na mga kaganapan na nakalarawan. Kapag sinabing narsisismo, ito ay isang pambihirang interes at paghanga para sa sarili. Sa pagpapakita ng mga ganitong larawan ay nagbubunga ng pakikisimpatya ng iba at karamihan ay nakikipagtalo sa mga uspaing ito na nagpapalala sa pangyayari. Nagpapataas nga ba ng kamalayan ng mga tao ang mga inilalagay na larawang ito sa social media o nais lamang ng iba ay magbahagi ng kanilang saloobin na may matataas na emosyon na humahantong sa pagtatalo at di pagkakaisa ng nakararami?

     Habang ang kamalayan ng social media ay nakapahalaga sa ating makabagong kamalayan sa pagturturo sa atin ng mga isyu sa buong mundo, hindi ito maaari, at hindi dapat malito ang mga tao sa mga kongkretong katotohanan. Subalit ang panahon ngayon ay naliligaw ang tao sa kung ano ang tama at totoo. Ito rin ang panahon ng pagkukunsinti ng tao sa mga sinasabi ng tao sa social media. Pumapasok ang usapin ng freedom of expression. Subalit ang kalayaang ito na makapagpahayag ng sariling opinyon ay lumalampas sa limitasyon nito. Kung itama man o punahin ng isang netizen ang post ng isang netizen ay gulo ang kahahantungan at sasamahan pa ng iba pang netizens na kapanalig ng mga ito. Nagbubunga ito ng pagkakawatak-watak ng mamamayan dahil sa maling impormasyon, maling pagkilos at maling paraan ng pagpapahayag. Maging ang mga larawang inilalagay sa social media ay hindi para sa pagpapabatid sa nakararami ng isyu na magdadala sa mga netizens ng pakikisimpatya, pagpapahayag ng kanilang damdamin, saloobin at opinyon subalit kung sasaliksikin natin ang sarili ay bunsod ng pansaring interes. Hindi alam kung paano kikilos ang tao sa mga ganitong uri ng uspain upang matugunan ang posibleng solusyon sa mga ito. Ang lahat ng ito ay bunsod ng kawalang kaalaman ng tao sa responsableng pagpapahayag. Ayon sa isang propagandista na si Jacques Ellul, “And, in fact, modern man does not think about current problems; he feels them. He reacts, but be does not understand them any more than he takes responsibility for them. He is even less capable of spotting any inconsistency between successive facts; man's capacity to forget is unlimited. This is one of the most important and useful points for the propagandist, who can always be sure that a particular propaganda theme, statement, or event will be forgotten within a few weeks.” 

Bukod sa usaping ito sa paggamit ng social media ng mga tao ay nakadikit din ang pag-aaksaya ng tao sa kalidad ng panahon dapat inilalaan niya sa kanyang pamilya at pag-aaral. Sa pagkawala ng komunikasyon sa loob ng tahanan ay nagbubunga ng pagkalayo ng relasyon sa miyembro nito na nagdudulot ng pagkasira ng tahanan. Kung masira ang tahanan, na sentro ng lipunan, masisira rin ang lipunan. Nauubos ang panahon ng bawat kasapi ng pamilya na nakatutok sa paggamit smart phone o computer para sa paggamit ng internet. Ang tamang pagpapahayag ng emosyon ay hindi na naitatama dahil malaya nang nakapagpapahayag ang mga kabataan sa social media na nagbubunga ng pagbabago ng pag-uugali nila na nadadala nila sa loob ng tahanan at komunidad. Ang kawalaan ng kaalaman sa tamang paggamit nito, kasanayan sa pagbabasa at pag-unawa, ay indikasyon ng maling pag-unawa sa kalayaan na nagbubunga ng aktibismo sa social media.  

     Dito na pumapasok ang gampanin ng mga magulang upang turan ang kanilang mga anak sa responsableng paggamit ng social media. Dapat binabantayan nila ang mga inilalagay ng kanilang mga anak kung ito ba nakabubuti sa kanila, nagpapakita ng pagpapabatid ng tamang impormasyon at iba pa. Dito papasok ang pagsusog ng sektor ng edukasyon upang mas bigyang lalim ang kaalaman ng mga mag-aaral sa responsableng paggamit ng social media gamit ang kanilang natutuhan lalo na sa wika at photojournalism.

     Bawat isa ang kailangang kumilos upang ang suliranin sa isyu ito ay matugunan ang lumalalang kalagayan at pag-uugali ng tao na sumusira sa mundo. 

      Tao ang may kapangyarihan sa paggamit ng mga sicial media at nasa kamay natin ang responsableng paggamit nito. 

Sanggunian: http://www.rappler.com/technology/features/159720-ph-spends-most-time-online-and-on-social-media-report

http://technology.inquirer.net/58090/ph-worlds-no-1-terms-time-spent-social-media

https://www.tremr.com/kyle-tsakiris/global-issues-and-social-media-does-awareness-mean-activism

https://jmsc.hku.hk/revamp/wp-content/uploads/2014/04/INYT-Writing-Comp-2013-PDF.pdfhttp://www.rappler.com/brandrap/profile-internet-users-ph

http://www.internetworldstats.com/top20.htm

https://www.websitehostingrating.com/tl/internet-statistics-facts/

http://www.sws.org.ph/swsmain/artcldisppage/?artcsyscode=ART-20190629182313

Teleserye Pop Culture – Gaya, Impluwensya o Orihinal?

Teleserye Pop Culture – Gaya, Impluwensya o Orihinal?

Allan A. Ortiz

(Paalala: Kung gagamitin ang artikulo ay kailangang humingi ng pahintulot sa Abiva Publishing House at makipag-ugnayan kay Bb. Sofie Gerong, Manager, Book Development Department, ABIVA PUBLISHING HOUSE, INC.

851 G. Araneta Avenue, 1113 Quezon City Office: (632) 7120245 local 228, Mobile: 0920-9777998)

     Ang panitikan ay may iba’t ibang uri at midyum kung paano ito maihahatid sa tao. Nariyan ang print media, radyo, telebisyon, pelikula, elektronito, at marami pang iba. Bawat midyum ay tinatangkilik ng nakararami o mas tanyag sa bansag na masa. Dahil sa laki ng populasyong kumukunsumo o tumatangkilik ng mga panitikang ito ay nagkakaroon ng sariling kulturang matuturing na sa kanila lamang makikita. Ito ay kalinangang tanyag o kulturang popular.

     Sa depenisyong ibinigay ng Wikipedia, "ang kaliningang tanyag na tinatawag ding kalinangang bantog, kulturang popular, kulturang bantog, kalinangang kinatigan, o kulturang kilala ay ang kabuuan ng mga ideya, mga pananaw, mga saloobin, mga meme, mga imahe, at iba pang mga penomeno na winawaring pinipili at tinatangkilik ayon sa isang impormal na consensus sa loob ng pangunahing agos ng isang ibinigay na kalinangan." Ito ay pinagsama-samang mga ideya na bunga ng malakas na panghihikayat ng mass media na tagusang makikita sa pamumuhay ng lipunan. Sa madaling sabi bunsod ng impluwensya ng mass media ang mga ideya, pananaw o saloobin, imahe at pangaggaya ng kilos ng nakararaming tao o nasa mababang antas ng buhay na naging bahagi na sa pang-araw-araw na buhay ng tao.

     Sinasabi, ng mga elitista marahil, na ang kalinangang popular ay kinikilala na may mababaw na antas o "bakya,"  "cheep," o "minamaliit." Dahil ito’y walang naging batayan na pinagmulan ng isang kultura na nagtataglay ito ng katangian ng korupsyon o kabulukan kaya ito binabatikos at "minamata" at binibigyan ng mabibigat na kritisismo.  

    Ang katagang “kulturang popular” ay nalikha noong ika-19 na daantaon o mas maaga pa na pumatungkol sa edukasyon at pangkalahatang “kakalinangan” o “kakulturahan” ng karaniwang mamamyan o masa na nasa laylayan ng lipunan. Sa talumpati sa Ingletera sa Bulwagang Pambayan ng Birmingham, nakahiwalay sa "tunay na edukasyon" ang pundasyon o kalinangan ng mga karaniwang tao sa lipunan, na ganap na inangkin nito. Sa kasalukuyan ito ay binigyang kahulugan bilang isang pagkonsumo o paggamit ng  madla na nagiging bahagi ng kultura. Ang popuplar culture ay nakilala sa Estados Unidos noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig na sa kalaunan ay pinaikli nat naging pop culture.

  Malinaw ang depenisyon ng pop culture na kultura para sa pagkonsumo ng madla o ng nakararami. Kung iuugnay natin sa sinabi ni Gilda Fernando at M G. Chaves na ang pop o popular culture ay kung ano ang tanggap ng nakararami na nagmula sa mga impluwensiya ng teknolohiya at mass media gaya ng print, radyo, telebisyon at pelikula kaya madaling makilala ng masa. Sa pagkonsumo ng mga ito hindi mawawala ang paulit-ulit na paggamit ng balangkas o plot ng mga kuwento sa mga soap opera dahil ito ang naging batayan o formula sa isang matagumpay na serye. Nagbabago lamang ng bihis batay sa panahon, kalagayan o lugar kung saan ito nagaganap ang mga pangyayari.

    Sinasabi na ang mga teleserye sa ating bansa ay ginaya lamang sa banyagang panoorin o palabas. Kung babalikan natin ang kahulugan, ang pagkonsumo ng madla sa mga dramang pinanonood ng madla ay paulit-ulit lamang. Masasabing may impluwesnya itong taglay sapagkat maging ang ating kulturang kinikilala ay dala rin ng impluwensya ng mga dayuhan at mananakop sa ating bansa. Isang halimbawa ng impluwensiyang dala nito ay nang sumikat ang "Marimar," isang Mexican telenovela na pinagbibidahan ni Thalia ay ipinangalan ang mga bagong silang na babae na Marimar at lalaki naman kay Serio na kaparehas ng bida sa palabas. Sa isang bansa sa Africa, nang sumikat ang teleseryeng "Pangako Sa'yo" ay ipinangalan naman ang mga bagog silang na sanggol sa ngalang Yna at Angelo na panaglan ng mga karakter sa nasabing palabas. Ito ay makikitang pagkonsumo ng mamamyan sa programang kanilang pinanonood na isang impluwensya nito. 

    Sa pagiging orihinal ng mga teleserye sa ating bansa, maaaring ariing atin ang mga ito, ang teleserye, sapagkat sinasalamin ng mga ito ang tunay na kalagayan ng ating lipunan, bansa, mamamayan, mithiin, pangarap at wika na bahagi ng ating kultura. Ang mga kalagayan ng mga tauhan at pangyayari sa mga ito ay kalagayan ng nasa laylayan ng lipunan maging ng matataas na tao na nagaganap hindi lamang sa ating bansa kundi sa lahat ng panig ng daigdig. Kaya tinatangkilik din ng mga manonood sa ibang bansa ang isang panoorin gaya ng teleserye o telenovela. Taglay nito ang isang balangkas, simbolismo, sining at kahusayang produksyon na maaangking kanyang-kanya. 

     Global na ang mga bagay sa mundo dala ng teknolohiya at internet kaya napapanood natin ang ibang palabas sa pamamgitan nito. Masasabing hindi lamang mga Mexican telenovela o Korean telenovela ang bantog sa ating bansa bagkus ang ating teleserye ay namamayagpag din sa ibang bansa. Ito ay pagtangkilik ng mga tao bilang libangan, bahagi ng kanilang pamumuhay, bahagi ng kulturang nakagawian kaya masasabing kalinangang popular. 

Sanggunian:

1.  "Memes in popular culture". Oracle Thinkquest. Nakuha noong 1 Oktubre 2010.
2. "Teens for Jesus want wholesome pop culture". AuburnPub.com. 2008-02-15. Nakuha noong 2009-06-21.
3. "truthXchange Articles > Spirit Wars in the Third Millennium". Truthxchange.com. Nakuha noong 2009-06-21.
4. Darrell L. Bock and Daniel B. Wallace. "Rebecca's Reads - Darrell L. Bock & Daniel B. Wallace - Dethroning Jesus: Exposing Popular Culture's Quest to Unseat the Biblical Christ". Rebeccasreads.com. Nakuha noong 2009-06-21.
5.  "Calvin College: Calvin News". Calvin.edu. 2001-03-15. Nakuha noong 2009-06-21.
6.  "7 Things From Pop Culture That Apparently Piss Jesus Off". Cracked.com. Nakuha noong 2009-06-21.
7. "Christotainment: Selling Jesus Through Popular Culture: Steinberg shirley R. : 9780813344058 : Book". eCampus.com. 2009-02-21. Nakuha noong 2009-06-21.
8.  Tucker, Austin B. "Christian Living In A Pagan Culture". Preaching.com. Nakuha noong 2009-06-21. "Book Review- Jesus Made in America – Irish Calvinist". Irishcalvinist.com. 2008-10-14. Nakuha noong 2009-06-21.
9. "Japan's increasingly superficial pop culture? | Bateszi Anime Blog". Bateszi.animeuknews.net. 2007-01-18. Nakuha noong 2009-06-21.
10. Bagaman itinatala ito ng Oxford English Dictionary sa taong 1854, lumitaw ang kataga sa isang talumpati ni Johann Heinrich Pestalozzi noong 1818: The Address of Pestalozzi to the British Public. 1818. I see that it is impossible to attain this end without founding the means of popular culture and instruction upon a basis which cannot be got at otherwise than in a profound examination of Man himself; without such an investigation and such a basis all is darkness. (Nakikita kong imposibleng makamit ang hangaring ito na hindi nagtatatag ng mga pamamaraan ng kalinangang tanyag at tagubilin sa isang batayan na hindi makukuha maliban na lamang sa isang nakakaantig na pagsisiyasat sa tao mismo; kung walang ganyang pag-uusisa at ganyang batayan, ang lahat ay kadiliman.)
11.  Ayon kay Adam Siljeström, The educational institutions of the United States, their character and organization, J. Chapman, 1853, p. 243: "Influence of European emigration on the state of civilization in the United States: Statistics of popular culture in America". John Morley presented an address On Popular Culture at the town hall of Birmingham in 1876, dealing with the education of the lower classes.
12. "Learning is dishonored when she stoops to attract," cited in a section "Popular Culture and True Education" in University extension, Issue 4, The American society for the extension of university teaching, 1894.
13.  e.g. "the making of popular culture plays [in post-revolutionary Russian theater]", Huntly Carter, The new spirit in the Russian theatre, 1917-28: And a sketch of the Russian kinema and radio, 1919-28, showing the new communal relationship between the three, Ayer Publishing, 1929, p. 166.
14. "one look at the sheer mass and volume of what we euphemistically call our popular culture suffices", from Winthrop Sargeant, 'In Defense of the High-Brow', an article from LIFE magazine, 11 Abril 1949, p. 102.
15.  Gloria Steinem, 'Outs of pop culture', LIFE magazine, 20 Agosto 1965, p. 73.
16. Lara, Tanya ( Oct. 14, 2001). Gets mo ba sister kung anoang Pinoy pop culture?. Crazy Quilt. https://www.philstar.com/lifestyle/sunday-life/2001/10/14/136608/gets-mo-ba-sister-kung-ano-ang-pinoy-pop-culture
17. 
    

Kaligirang Pangkasaysayan ng Dulang Pantelebisyon sa Pilipinas

Kaligirang Pangkasaysayan ng Dulang Pantelebisyon sa Pilipinas

Allan A. Ortiz

(Paalala: Kung gagamitin ang artikulo ay kailangang humingi ng pahintulot sa Abiva Publishing House at makipag-ugnayan kay Bb. Sofie Gerong, Manager, Book Development Department, ABIVA PUBLISHING HOUSE, INC.

851 G. Araneta Avenue, 1113 Quezon City Office: (632) 7120245 local 228, Mobile: 0920-9777998)

     Likas sa mga Pilipino na mapaglibang sa mga libreng oras nito. Subalit ang paglilibang noon ng ating mga ninuno ay nag-ugat sa mga ritwal nito. Gaya ng ritwal sa pagtatanim, pakikidigma o may kinalaman sa pang-araw-araw na buhay ng tao ay sinasaliwan ng awitin at sayaw bilang pagtawag sa mga espiritung kanilang pinaniniwalaan.

     Nang dumating ang mga Espanyol sa bansa, nanatili ang mga ritwal sa mga liblib na lugar ng bansa at nadagdagan ang uri ng panitikan na sa kalaunan ay inibig ng mga katutubo ang mga ito dahil sa bago sa kanilang paningin at pandinig. Di rin naglaon ang mga uri ng panitikang ito ay naging bahagi ng buhay ng ating mga ninuno bilang isang uri ng libangan. Mula sa mga babasahing may temang relihiyon gaya ng mga awit, korido, pasyon ay nabaling sa panonood ng mga panitikang ito gaya ng senaculo, moro-moro at mga dula-dulaan.  

     Nang masakop ang bansa ng Amerika ay ipinakilala ang mga makabagong uri ng panitikan na may kasamang teknolohiyang gamit. Ito ay ang pinilakang-tabing at telebisyon.

     Makikitang malaki ang ikinaunlad ng panitikan sa ating bansa. Ito ay naging midyum upang ipahayag ang saloobin, hangarin, pangarap ng isang Pilipino sa mga akdang pampanitikan mula sa simpleng tula hanggang sa isang pelikulang napanonood.

     Malaki ang naging impluwensya ng panitikan sa buhay ng mga Pilipino gamit ang iba’t ibang uri ng midyum. Sinasabing ang telebisyon ang pinakamakapangyarihang midyum sapagkat ito ay may kakayahang abutin ang napakaraming tao dahil sa lawak nararating ng signal nito.

     Ang mga dulang pantelebisyon ang pinakatutukan sa loob ng tahanan ng pamilyang Pilipino noong dekada 50.  Kinilala itong soap opera. Nagsimula sa pakikinig ng mga kadalagahan at mga ina ng dulang panradyo sa umaga. Opera ang tawag sa madudulang pangyayari ang pinakatutukan ng mga tagapakinig sa radyo. Kalimitan ang pakikinig ng mga dulang panradyo ay sinasabayan ng paglalaba ng sama-sama ng mga babae sa tabing ilog, tabing poso kung saan nagaganap ang sama-samang paglalaba ng mga kababaihan. Nakuha ang salitang soap dahil ang pangunahing advertiser ng mga dulang panradyo ay mga sabong panlaba dahil nakikita nila ang malaking potensyal nito sa kanilang produkto. 

     Ang soap opera ay kuwento tungkol sa ilang karakter at sa kanilang pakikibaka sa buhay, na inilalahad sa naratibo na punong-puno ng emosyon (melodrama) at kadalasan, sa eksaheradong paraan. Ang istraktura nito ay ipinalalabas nang 30 hanggang 45 minuto. Pinalalabas Lunes hanggang Biyernes. Pinalalabas nang panghapon o kaya sa primetime. Kadalasan ang tema nito ay kuwentong pamilya – nawalan ng anak o nagkapalit ng mga anak, kuwentong pag-iibigan ng mayaman at mahirap, o agawan ng mana. Ang katangian ng mga soap opera ay masalimuot, may nawawalang bagay o tao, may babawiing bagay o tao at malinaw kung sino ang bida at kontrabida. Ang soap opera ay kilalang genre ng mga babae dahil sa karamihan sa mga manonood nito ay babaeng naiiwan sa bahay (Cantor and Pingree, 1983). Ayon naman kay Hobson, ang mga tauhang babae sa soap opera ay matatapang at isa ito sa pinasikat na katangian ng mga sopa opera. Kitang-kita na ang kapangyarihan ng mga babae sa mga soap opera dahil sa usaping gender equality. Ang mga babaeng api noon ay palaban na ngayon.

     Noong 1949 nagsimulang pumainlalanlang ang “Gulong ng Palad”na soap opera sa DZRH noong 1949 hanggang 1956 na tinutukan ng mga

tagapakinig. Binuhay ang ito sa telebisyon  ng BBC (Banahaw Braodcasting Corporation) channel 2 nong 1977 na pinagbidahan nina Marianne dela Riva (Luisa), Ronald Corveau (Carding), Augusto Victa (Mang Emong), (Caridad Sanchez (Aling Idad),                

Beth Bautista (Mimi) at 4 na taong gulang na si Romnick Sarmenta (Peping) na tumagal hanggang 1985. Ang kauna-unahang soap opera ay “Hiwaga sa Bahay na Bato” noong 1963 na tumagal hanggang 1964 na sinundan ng “Larawan ng Pag-ibig” 1964 at “Prinsipe Amante” 1966 na ipinalabas sa ABS-CBN.

          Taong 1978 ay tinutukan gabi-gabi ang soap operang “Flordeluna” sa RPN 9 hanggang 1983 at ipinagpatuloy sa BBC 2 noong 1982 hanggang 1986 na pinagbibidahan nina Janice de Belen, Dindo Fernando at Laurice Guillen. Taong 1979 hanggang dekada 80 tinutukan rin gabi-gabi ang soap operang “Anna Liza” na pinagbibidahan ng namayapang si Julie Vega.

     Dekada 80 nang ipalabas sa telebisyon ang mga soap opera sa hapon. Ilan lamang sa mga namayagpag na soap opera noon ay Nang

Dahil sa Pag-ibig (1981), Yagit (1983), Kaming  mga Ulila (1987) ng GMA7, Ang Pamilya Ko (1987), Ula, Ang Batang Gubat (1988) na pinagbidahan ni Judy Ann Santos ng IBC 13, Agila (1989), Anna Luna (1989) ng ABS-CBN,.

Sabi ni Dorothy Hobson “Soap opera speaks to millions of individual and mirrors aspects of their lives back to them.” Tunay ngang sinubaybayan ng karaniwang mamamayang Pilipino ang mga soap opera sa telebeisyon dahil sa mga tema nito na sumasalamin sa buhay ng karaniwang mamamayan; paghihirap at pananagumpay ng mga api sa lipunan, kabiguan at kaligayahan sa pag-ibig at marami pang iba.

     

Nagpatuloy ang mga soap opera nang dekada 90 at ilan sa mga ito ay ang Valiente (1992-1995) Mara Clara (1992 – 1997) at Esperanza (1997-1999).

Taong 1994 unang ipinakilala ng RPN ang Latin American Telenovela na “La Traidora.” Hindi gaanong tinangkilik ito subalit kinatuawan dahil sa nahuhuli ang pag-dub ng mga diyalogo sa Filipino sa mga karakter. Sinasabing ito ang unang inangkat na na teleserye sa ibang bansa. Subalit bago pa man makilala ang “La Traidora” ay ipinalabas ng RPN

9 ang “Oshin,” isang seryeng pantelebisyon na mula sa bansang Japan. Mas nakilala ang mga telenovela nang naging matunog at inantabayanan ng mga manonood ang “Mari Mar” mula sa “Maria” trilogy” ang una ay “Maria Mercedes” na kalaunan ay ipinalabas sa ABS-CBN noong 1996, Maria la del Bario, at Rosalinda na ipinalabas sa RPN 9 na pinagbibidahan ng Mexican superstar na si Thalia.  

Dahil sa kasikatan ng Mexican telenovela, nagsipagsuniran na rin ang ibang networks na magpalabas ng ganito ABC 5 (TV5 ngayon) “Morena Clara” at “Agujetas de Color de Rosa” sa GMA.  Napalitan ang katawagan ng soap opera na telenovela sa mga panahong ito. Sunod-sunod na mga Latin American telenovela ang ipinalabas sa Pilininas na ipinalalabas sa umaga, hapon hanggang gabi.

     Gumawa ng tatak ang ABS-CBN nang ilunsad nila ang kanilang unang teleserye na “Pangako sa Iyo.” Nakilala ang mga karakter nina Angelo Buenavista (Jerico Rosales) at Yna Macaspac (Kristine Hermosa). Gayundin ang tarayan ng mga karakter nina Claudia Buenavista (Jean Garcia) at Amor Powers (Eula Valdez). Sinundan ng sikat na teleserye na "Kay Tagal Kang Hinintay" na pinagbidahan ni John Lloyd Cruz, Bea Alonza, Lorna Tolentino, Jean Garcia, Edu Manzano at John Estrada. Taong 2010 ganap na ginamait ng GMA ang “teledrama” bilang pagkakakilanlan sa kanilang mga dramang pantelebisyon at dramaseryes naman sa TV5.

     Kung bibigyang kahulugan ang teleserye o teledrama ay mula sa salitang “tele” na ibig sabihin ay telebisyon at “serye” sa salitang Tagalog ng “series” at “drama”  para sa salitang drama. Ito ay maaaring mauri sa iba’t ibang anyo at genre. Anumang katawagan ng mga ito ito ay mga dramang palabas sa telebisyon na nag-ugat sa soap opera. 

     Ang RPN 9 ang nagpalabas ng mga Asianovela noong dekada 80. Ipinalalabas ito sa umaga tuwing Sabado ngunit hindi naka-dub sa Filipino. Mga Chinese series ang ipinalalabas noon hanggang ipnalabas nila ang “Oshin” ng bansang Japan noong 1991. Taong 2003 ipinalabas sa ABS-CBN ang Meteor Garden na kinagat ng mga manonood. Sinundan ito ng Meteor Rain at Meteor Garden II. Hindi rin nagpahuli ang GMA sa parehong taon sa pagpapalaabas ng mga teleserye na mula naman sa bansang Korea ang “Bright Girl” na sinundan ng “Endless Love: Autum in my Heart” (2003) na pinabidahan nina Song Seung-heon, Song Hye-kyo and Won Bin. Dahil sa naging maganda ang pagtagkilik ng mga manonood ay

sinundan ito ng GMA na Endless Love: Winter Sonata (2003) at Endless Love: Summer Scent (2004). Pinalabas sa ABS-CBN ang Spring Walts (2007) na mula sa Korean series na Endless Love.

     Simula nito nagpalabas na ng mga Koreanovela ang mga malalaking network sa bansa. Ang TV5 ay nagpalabas ng mga Koreanovela sa tanghali bilang pantapat nila sa noontime show ng dalawang estasyon. Ilan sa mga ito ay “Hero”, “My Wife is a Superwoman”.

Dala ng komersyalismo ay nauuri ang mga dramang pantelebisyon, soap opera o teleserye na isang pop culture. Ayon kay Gilda Fernando at M.G. Chavez ang pop o popular culture ay kung ano ang tanggap ng nakararami na nagmula sa mga impluwensiya ng teknolohiya at mass media gaya ng print, radyo, telebisyon at pelikula kaya madaling makilala ng masa. Sa isang artikulo sa wordpress.com na may pamagat na “Ang Teleserye ng Buhay Ko, ng Buhay Mo at ng Buhay Nating Lahat!” kapansinpansin na kaya madalas mapuna ang mga kuwento ng teleserye ay dahil diumano sa pagkopya ng mga istorya mula sa ibang bansa gaya na lamang ng mga punang nakuha ng mga teleseryeng 

“Sana Maulit Muli” na mula raw sa pelikulang If Only, ang “Imortal” na ang inspirasyon daw ay Twilight at ang Lord of the Rings naman ang sa “Encantadia”. Kung sina Fernando at Chavez (2001) ang tatanungin, ang pangongopya na nga ang pinakaeksaktong depinisyon

ng Pinoy pop culture dahil sabi nga nila ang Pinoy pop ay laging gaya. Dito pumapasok ang konsepto ng kapitalista sa telebisyon na kung ano ang uso ay paglalaanan niya ng pondo upang kumita at tangkilikin ng manonood. Ang pagpapalabas ng mga telenovela sa Latin Amerika at Asianovela sa Taiwan at South Korea ang pinagkakagastusan ng mga networks dahil sa makabagong tagpuan ng mga kuwento, kakaiba at mapangahas na mga kuwento na kalaunan ay kinopya ang format ng mga ito at ang iba ay ni-remake pa gaya ng “Only You”, “Green Rose,” “Pure Love,” “Ako si Kim Samsoon,” “Coffee Prince,” “Mari Mar,” “Maria la del Bario,” at “Maria Mercedes. Ito ay naganap sa kalagitnaan ng 2000 subalit ang paghahanap ng mga bansang tulad ng Pilipinas ng mga teleserye na ipalalabas sa ating bansa ay noong dekada 90 pa nagsimula ay nagawang ipalabas din ang ating mga soap opera at teleserye sa ibang bansa sa pamamagitan ng The Filipino Channel o TFC ng ABS-CBN at Pinoy TV ng GMA.

     Kung ang mga Pilipino ay nahumaling sa mga Korean novela, hindi rin pahuhuli ang mga teleserye sa ating bansa na namayagpag sa ibang bansa. Ang “Pangako Sa’yo” na pinagbidahan ni Jerico Rosales at Kristine Hermosa ay tinangkilik sa mga bansang Malaysia, Indonesia,

Singapore, Cambodia, at sa Africa. Sa arikulong inilathala ni Crispina Martinez-Belen pinanood din ang teleseryeng ito sa China noong 2010 na nakakuha ng 1.3 bilyong manonood mula sa 2,000 channel sa nasabing bansa. Sa Youtube mo mapapanood nang sumali si Vina Morales sa IKON ASEAN na ginanap sa Malaysia noong 2007 na kasagsagan ng kasikatan ng “Pangako Sa’yo” sinabayan si Vina Morales ng mga Malaysians sa pag-awit ng theme song ng nasabing serye.

       Sa bansang Cambodia ayon kay Nai Hiu Mei mula sa artikulo ni Belen na dahil sa kasikatan ng teleserye ay Angelo ang ipinangalan sa mga sanggol na ipinanganak sa nasabing bansa. Sa Times of Zambia, ibinalita ni Meluse Kapatamoyo na pinag-uusapan ang teleserye ng mga magkakapamilya, magkakaibigan at magkakapit-bahay. Maging ang teleseryeng Lobo ay namayagpag din sa mga bansang Brunie, Indo-China, Asia, Europe at Africa. Kinilala rin ito bilang Best Telenovela sa 30^th BANFF World Television Festival at si Angel Locsin ay naging nominado sa International Emmy Awards. 

     Naging malaki ang impluwensya ng telebisyon sa mga Pilipinong manunuod. 95% o humigit kumulang 34 milyong tao sa populasyon sa urban areas sa bansa ang nakokober ng National Urban Television Audience Measerement (NUTAM) ng AGB Nielsen Philippines.  Taong 2008, 92% – 95% Pilipino ang naaabot naman ng telebisyon. Ipinakikita lamang nito ganoon katas ang dami ng Pilipino nanunood ng telebisyon at kapangyarihan ang impluwensya nito. Taong 2011 ang dalawang dambuhalang network sa bansa ay may apat hanggang limang oras na nilalaan kada 20 oras sa broadcast para sa teleserye. Ngayon 2017 may dumoble ang oras na inilaaan ngayon ng dalawang malalaking network para sa teleserye. Hindi mo pa rin ibibilang ang oras na inilalaan ng mga tao sa panonood ng mga series sa internet. Masasabi nating isang malaking sandata ito upang hubugin ang kamalayan ng mamamayang Pilipino upang makabuo ng isang rebolusyon.  

       

Sa paglipas ng panahon sarisaring serye ang umusbong sa telebsiyon nariyan na ang fantaserye at telepansaya nang magkabilang malalaking estasyon sa bansa na humugot mula sa mga kuwento sa

komiks, epikong, alamat o sabihing impluwensya ng banyagang palabas. Magkagayunman, ang soap opera o teleserye ay kinikilala pa ring mga dramang palabas sa ating bansa na nauuri lamang a iba’t ibang genre. Tinangkilik at inibig ng mga Pilipino dahil ito ay nagpapakita ng tema tungkol sa kabayanihan, pananagumpay ng mabuti laban sa kasamaan, pag-ibig at pag-asa. Gasgas mang sabihin ang mga plot ng mga ito ay patuloy pa rin itong tinatangkilik ng masang Pilipino. Ang lahat ng mga ito  ay nagpapakita ng ugali, pamumuhay ng mga tao at karamihan sa mga drama ay sumasalamin sa suliraning kinakaharap ng bansa, mga isyung kailangang bigyang pansin ng lipunan. Ang mga aral sa buhay na ipinakikita ng mga dramang ito ay nagtuturo sa mga manonood kung paano harapin ang mga suliraning kinahaharap ng bawat isa sa araw-araw. Gayunman hindi pa rin natuto ang mga manunuood kung paano suriin ang isang palabas na pinanonood. Ang mahalaga lamang sa

kanila ay sila ay malibang, matuwa, masiyahan, maluha, mabigo o magtagumpay kasabay ng kanilang pabirito at hinahangaang artista dahil nakararanas rin sila ng mga ito o nagbibigay sa kanila ito ng pag-asa. Subalit ang kamalayan ng mga manunuod ay hindi pa ganap. Marapat lamang maturuan ang mga manunuood kung paano ang mahusay at mapanuring panonood ng mga programa sa telebisyon na masasabing magbibigay sa kanila ng dagdag kaalaman, matalas na pagkaunawa sa mga bagay-bagay sa paligid at higit sa lahat ay kung paano magagamit ang mga impormasyong ito sa kapaki-pakinabang na paraan. 

     Sanggunian:

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_telenovelas_of_ABS-CBN#1980s

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_telenovelas_of_GMA_Network

https://en.wikipedia.org/wiki/Telenovela_Channel

https://tl.wikipedia.org/wiki/Teleserye

http://video48.blogspot.com/2009/08/gulong-ng-palad-1977.html

http://en.wikipilipinas.org/index.php/Flordeluna_(TV_series)

http://www.pep.ph/lifestyle/15979/afternoon-tv-dramas-in-the-90s

https://en.wikipedia.org/wiki/1986_in_Philippine_television

https://en.wikipedia.org/wiki/Gulong_ng_Palad

https://beksandthecity.wordpress.com/tag/soap-opera/

http://www.geocities.ws/punchkid008/history.html

http://russel.wikia.com/wiki/%27Marimar%27_returns_to_RPN-9

http://www.positivelyfilipino.com/magazine/feeding-my-filipino

http://www.pinoyexchange.com/forums/showthread.php?t=585375

https://en.wikipedia.org/wiki/Korean_television_dramas_in_the_Philippines

https://en.wikipedia.org/wiki/Judy_Ann_Santos

http://russel.wikia.com/wiki/%27Marimar%27_returns_to_RPN-9

http://forums.abs-cbn.com/general-teleserye-talk/kapamilya-teleseryes-in-demand-internationally!-(ot)/?PHPSESSID=q5no84ijpuir44a4ac67iqi1n0